АНУ-ын Конгресс түүхэн дэхь хоёр дахь удаагийн лэнд-лизийн хөтөлбөрөө хуульчлав. 427 гишүүнээс 417 нь дэмжсэн гэнэ. “Украины ардчиллыг хамгаалах лэнд-лизийн хууль” (Ukraine Democracy Defense Lend-Lease Act”) хэмээх энэ арга хэмжээгээр Украинд цэргийн техник, зэвсэг хэрэгсэл, шатахуун гэх мэт нэн чухал зүйлүүдийг нийлүүлнэ. Наад зах нь 30 тэрбум долларын юм болох юм байна. Өртөг нь одоогоор 3.4 тэрбумд хүрээд буй, цаашид ч үргэлжлэх цэргийн шууд тусламжийн зэрэгцээгээр шүү. Барууны зарим хэвлэлд энийг “Түүхэн үйл хэрэг” гэжээ.
80 жилийн өмнө фашизмтай хийх тэмцэлд АНУ-ын мөн ийн туслахад Гитлер боож үхэх гэж байсан нь мэдээж. Одоо энэнд боож үхэх гэсэн гитлерчүүд манай Монголд ч олон байна. Тэдний орой руу тэртэй тэргүй юм орох биш, зүгээр хэн хүний танин мэдэхүйд дусал нэмэр болгож хэдэн тоо тавихад дараах байдалтай.
Анхны лэнд-лизийн хөтөлбөртөө АНУ 1941-45 онд нийтдээ 50 тэрбум доллар зарцуулжээ. Энэ нь одоогийн ханшаар бол 690 тэрбум юм гэнэ. 31 тэрбумыг нь Их Британи, 11 тэрбумыг нь Зөвлөлт Орос улс хүртжүхүй. (Канадын өгснийг оруулбал 13 тэрбум) Хятад хүртэл авсан нь 1.6 тэрбум. Энэ 13 тэрбум Зөвлөлт улсад юу болж очсоныг тоочвол ойгүй юм болно. Бүх төрлийн зэвсэг техник, үүнд: байлдааны хөлөг онгоц 318, нисэх онгоц 21 мянга, танк эсэргүүцэх их буу 5000, байлдааны автомат буу 131 мянга, гар буу 12 мянга гээд л явж өгнө. Автомашин гэхэд л дайны жилүүдэд ЗХУ дотооддоо 265 мянгыг үйлдвэрлэсэн бол лэнд-лизээр авсан нь 480 мянга. (1944 оны наймдугаар сараас эхлэн өнөө алдарт “Катюша”-гийн бараг бүх тээвэрлэгч нь “Studebaker” гэх мэт америк машин байв) Төмөр замын зүтгүүрийн хувьд энэ харьцаа 825/1980. Мотоцикл гэвэл 27 мянга/38 мянга. За тэгээд эм хэрэгсэл, шатахуун, бүх төрлийн төмөрлөг, химийн бүтээгдэхүүн, хөвөн, телефон утас, арьс шир, радиолокатор, машины дугуй, трактор, барилгын тоног төхөөрөмж, гутал хувцас, дулаан хөнжил, суурь машин, төмөр замын рельс, хөдөлгүүр, дарь, спирт, идэж уух юм гээд үнэхээр талийна. Бүр хувцасны товч хүртэл байдаг шүү, тэр нь 257 сая ширхэг. Сөнөөгч онгоц гэхэд л зөвхөн онгоц төдий бус түүний эд анги, шатахуун, буу зэвсэг, нисэх буудлын тусгай тоног төхөөрөмж, навигацынхаас авахуулаад бүх төрлийн аппаратур, холбооны хэрэгсэл гээд цогцоороо яригдаж байгаа юм шүү. Онгоцны шатахуун гэхэд л зөвхөн шатахуун төдий бус нефть боловсруулах үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж гээд л ороод ирнэ. Энэ тусламжийг нь аваад олон үйлдвэр байгуулсны үр дүнд ЗХУ 1941 онд онгоцны шатахуун 110 мянган тонныг үйлдвэрлэж байсан бол 1944 онд 1.6 сая тоннд хүрвэл яахав? Зөвхөн биетээр нь 2.5 сая тонн ийм шатахуун нийлүүлсэн нь дайны дөрвөн жилд Зөвлөлтийн нисэх хүчний хэрэглэсэн нийт шатахууны 2/3 ажгуу. "Тулалдаанд зөвхөн шонхорууд" нисээд л байсны цаана бас ийм учир ч байж. Идэх юмны тухайд яриад энэ хэсгийг дуусгахад, душоонкноос өгсүүлээд саахар, шар тос, шоколад, хуурай өндөг, гурил, хиам гэхчлэн түмэн зүйлийн юм нийтдээ 1.7 сая тонныг өгчээ. 1943 оны дунд үеэс Зөвлөлтөд хүнсний ноцтой хомсдол нүүрлэснээр цэргийн нормын хүнсний нэгж хэмжээ даруй 1/3-ээр буурсан буй. Манай ах нар аргагүйдэж, АНУ-аас авах зарим зэвсэг, металлын оронд идэх юм авья гэж хүссэн байдаг. Энэ хүсэлт нь ч биелж, дайны сүүлийн жилүүдэд Улаан арми төдийгүй, хүн амын нэлээд хэсэг (зэвсгийн үйлдвэрийн ажилчид, дарга даамлууд) нь гагцхүү тусламжийн идэх юмаар гол зогоож байсан бодит баримт байна. Дайны сүүлийн жилүүдэд хилийн чанадаас ирсэн нийт тусламжийг массаар нь авч үзвэл хүнсний бүтээгдэхүүний эзлэх хувь 25.
Ийм байхад Гитлерийн шээс гоожих аргагүй юм. Ялагдах нь ч бас аргагүй юм уу даа. Украины ялагдах ялагдахгүйг бол мэдэхийн аргагүй. Ямар боловч тусламж бол цутгах нь. Тусламжийн тухайд хүн хүн л бодсоноо хэлж байна. Өчигдөр гэхэд ОХУ-ын Төрийн думын дарга В.Володины халагласан нь: “За ингээд Украин өрөнд ороод бүр сүйрлээ, чааваас. Тусламж нэртэй Америкийн өгсөн юмыг хэдэн үеэрээ төлнө. Яана даа, ццц”. Энэ бас бодууштай нь бодууштай, учир нь лэнд-лиз гэдэг бол бас ч гэж зүгээр май гээд өгчихдөг юм биш. Lend гэдэг нь зээл, lease гэдэг нь түрээс, мөн биз? Анхны тэр лэнд-лизийн нөхцөл ямар байсан бэ гэхээр, өгсөн зэвсэг техник дайны явцад устах, хэрэглэх аргагүй болбол хая цаашаа! Үнэ хөлс нэхэхгүй гэсэн үг. Харин бүрэн бүтэн юм үлдвэл (дайны дараа) буцаагаад өгчихөөрэй гэж. Үйлдвэр завод, төмөр зам, цахилгаан станц гэхчлэн, иргэний зориулалтаар ашиглаж болох юмны бол үнийг нь төлөөрэй. Шууд өгч чадахгүй бол манайхаас бага хүүтэй зээл аваад төлчихнө биз. Идэж уух энэ тэр юмны хувьд бол хамаагүй ээ, идээд ууцан, болоо. Ийм л нөхцөл. Украины тухайд бол энэ нөхцөл бас ялгаагүй хэрэгжих бололтой. Голчлон зэвсэг нийлүүлэх юм байлгүй, тэгэхээр нэг их өрөнд унаж үхээд байх нь юу л бол. Эвдэрч устсаныг нь тооцооноос хаслаа, юм үлдвэл эргүүлээд өгчихнө л биз. Бага сага зээл яригдаж мэднэ, гэхдээ Сэм авга энэн дээр нь ажиллаад л, баяжчих гээд л, ядарч байгаагаар нь далимдуулан Украиныг холгочих гэж чичрээд л, хариугүй турж үхэх гээд байгаа аятай өлөнтөх нь юу л бол.
Оросын тэр том дарга II дайнаар гэнэдэж АНУ-аас өчнөөн юм аваад хожим нь өрөнд орж алуулангаа алдсан, аймаар хаширсан хүн шиг л ярьж. Гэхдээ бодит байдал бас тийм биш л дээ. АНУ-аас Зөвлөлтөд тусалсан юм 11 тэрбум доллар болсон гэдгийг дээр хэлсэн. Дайны дараа америкчууд нийт өгсөн юмнаас бүрэн бүтэн үлдсэн иргэний зориулалтын техник, тоног төхөөрөмжийг элэгдэл хорогдолтой нь тооцоолоод “За Иван, 2.6 тэрбум доллар л өгчих” гэжээ. Хариуд нь оросууд (1948 онд) 170 сая гэдэг тоо зүтгүүлэв. Дараа жилийн хэлэлцээрээр Орос нь 170 саяа 200 сая, дээр нь төлөх хугацааг 50 жил гэж үзсэнд Америк нь “1 тэрбум, 30 жил” гэдэг санал дэвшүүлэв. 1951 онд энэ харьцаа 300 сая/800 сая болж яригджээ. Ийн явсаар ЗХУ 1972 онд л “За төлье дөө” гэж ам нээвэй. Ингээд 722 сая долларыг хүүтэй нь 2001 онд төлж барагдуулахаар тохиролцжээ. Улмаар эхний 48 саяыг дараа жил нь хийгээд байтал АНУ Зөвлөлтийн эсрэг худалдааны хориг тавьснаар төлбөр зогссон нь 1990 он хүртэл хөдөлсөнгүй. Тэр жил хоёр орны ерөнхийлөгч уулзаж ярилцаад 2030 он гэхэд 674 саяыг төлөхөөр болжээ. Гэвч төлж гавилгүй явсаар 2006 онд Парисын клубын дундын тооцоонд хамруулснаар өрийн асуудал шийдэгдвэй.
Лэнд-лизийн талаар өдгөө Орост нэг их дурсаад байдаггүй бололтой билээ. Ичдэг ч байж магадгүй юм даа. Бас өөр шалтгаан ч бий биз. Хаа очиж тухайн тэр үедээ бол арай ч бас үгүйсгээд байгаагүй байдаг. Аль 1941 онд, нэг тэрбум долларын зээл хүүгүй өглөө гэж талархсан Сталины захидал Рүзвэльтэд очиж байсан бол хоёр жилийн дараа Тегераны бага хурал дээр тэрбээр “Лэнд-лизийн машингүй бол бид дайнд ялагдах байлаа” (арай ондоо хувилбар ч байна) гэж хэлсэн баримт үлджээ. А.Микоян, хожим нь Н.Хрущев мөн энэчлэн хэлсэн нь байна. Гэхдээ л аль ч талаараа бэрх цаг л. 1941 онд Америкийн тусламж ирж эхэлсэнтэй зэрэгцээд ЗХУ-ын Эрүүгийн хуульд шинэ заалт орсон гэдэг. 58 дугаар гэдэг энэ зүйл ангиар “Зөвлөлтийн иргэн хүн Америкийн техникийг магтан сайшаавал 10 жилийн хорих ял онооно” гэсэн буй. Эдүгээ харин энэ удаагийн лэнд-лизийг хэрвээ магтан сайшаавал орос хүн яах юм бол, сонин л юм. Ямар ч байсан 80 жилийн зайтай өрнөж буй Land-Lease хэмээх хоёр удаагийн аварга үйл хэргийн эхнийх нь нэгнийг дэмжин тэтгэсэн бол хоёр дахь нь түүний эсрэг сөрөн зогсож байгаа нь хоржоонтой л юм. “Түүх хоржоонтой” гэж хэн хэллээ, үнэн хэлжээ.
Буянжаргалын Бат-Амгалан
Энэ мэдээ танд таалагдаж байвал LIKE хийгээрэй. Танд баярлалаа.
