Дамбий сум орж эмчид биеэ үзүүлээд буцаж явлаа. Тархи толгой манарч нүд бүрэлзсэн халуун наран дор суунаглах ганы улаан униарыг харах бүр өлөн хуурай тоос хоолойд арган, аманд шорвог давс амтагдах шиг болно.
Наршиж цангахын цагт дөрөөн дээрээ босч сэтгэлийн үзүүр сэрвэлзүүлэн сайхан дуу аялан давхимаар санагдавч, архаг хууч өвчинд баригдсан хижээл эр, эцсэн хөгшин морь хоёр хэдийнхэн хол харайхсан билээ. Гэр хүртэл өдөрчийн газар тул нарны голтойд Ар говийг туулахсан гэж яаравч улдаж сульдсан морь урагш алхах урам зориг мохсон бололтой. Хөл дороосоо шувуу дэрхийн ниссэн ч үргэж цочих нь үгүй.
Нас залуу, бие эрүүл цагт Дамбий гал, түймэр гарсан мэт мотоциклынхоо мотоорыг ээртэл давхидаг байж. Одоо бодоход юундаа тэгтлээ яарч аминаасаа уйдсан юм шиг бут сондуул дээгүүр харайлган довтолгож явсан юм бол.
Эдүгээ тийнхүү тэрэгнийхээ дууг сонсохгүй болтол давхиж гэмээн салхинд нь хатгаа тусч үхэх биз. Малын эмч хүн хавар мал төллөх үеэс намрын хээлтүүлэг хүртэл гэрийн бараа тоотойхон харна. Чухам л дээлийнхээ өнгийг онгож гандтал хэдэн багийн нутаг хэсч айлын аргал, ус зөөхөөс бусдыг гүйцээж баймаажин зуны дунд сарын шувтаргаар мал угаалгын их ажлын ард нэг гарах. Дамбий малыг мал биш, яг л хүн шиг хайрлаж, бүсээ тайлах завгүй зүтгэдэг байж. Энгэр цоолоогүй болохоос биш хэнбугайн ч өөдөөс эгцлэн харахад нүүр халахааргүй нэртэй эмч явлаа.
Гэтэл улсын албыг залгуулахсан гэхдээ биеэ огоорон, захын эм тангаар аргацаан явсан архаг хууч өвчин газар авч сүүлийн хэдэн жил ор дэр манасан гэрийн хүн болов. Ядахдаа оройтож гэрлэснийг хэлэх үү, тавын таван хэнз хүүхэдтэй. Гээд өөрөөсөө олон дүү залуу авгай авсаныхаа зовлонг үзсэнгүй. Эхнэр нь залуу бүсгүйн халуун хайраар нөхөртөө хэдэн хүүхдээсээ дутуугүй эрхэлдэг томоогүй хонгор ааштай ч гэсэн Дамбийг нялх хүүхэд адил бөөцийлөн асардаг ховорхон хүүхэн юмсанжээ. Энэ улаан ганы дундуур биеэ тааруухан байхад сум заавал явах гэж зүтгээд яах юм бэ. Эмч биеийг чинь үзээд нөгөө л улиг болсон хэлдэг үгээ хэлж өгдөг эмээ өгнө биз. Ядаж замд чинь айл, мал байхгүй. Отор нүүдэл, нуур ногоо хөөгөөд тал тал тийшээгээ нүүгээд явцгаачихсан. Эзгүй хээр бие чинь гэнэт муудаж хөл, гар чинь хэрж татвал яана гэж эхнэрээ хориглосоор байхад Дамбий “Нэгдлийн даргатай уулзах амь, албаны ажил байна, бас тамхи шүдэнз ч дуусах нь” гэж энэ тэр ялих шалихгүй юмханаар шалтаглан байж сум руу явжээ.
Үнэндээ нэгдлийн дарга нартай уулзах яриа хөөрөө түүнд нэгээхэн ч байсангүй. Дамбийг эрүүл саруул байхад сумын хүний их эмчээс дээгүүр шахам өргөмжлөн наана цаана гэлцэн аливаа их бага ажил дээр амыг нь хардаг байсан шадар дарга нар эдүгээ түүнийг бараг мартжээ. “Хүн яах вэ, улсын төлөвлөгөө тасрах биш, ганцхан мал. Мал хорогдвол энэ сум нэгдэл, чи бидний нэр хөөрхий болно” гэж шууд улаан, цагаан хэлэхгүй хэрнээ юухан дээр боловч битүүхэн байн байн сануулдаг байсан тэр хүмүүст Дамбий гомдсонгүй. Ор дэр малласан гэрийн хүнийг тэд мартахгүй гээд яах билээ. Ямар тиим их үгүйлэгдэж хүндлүүлэхээр алдар гавьяатай хүн биш.
Группт ороод гурван жилийн нүүр үзэхэд нэгдлийн дарга нараас Дамбийн биеийг асууж орж ирсэн хүн хуруу дармаар ховорхон. Өвчтэй хүн өөнтөгч гомдомтгой байдаг болоод ч тэр юмсан уу тахал томуу гарсан юм шиг л хаяагаар тоос татуулан давхин өнгөрнө. Гэрээс гарахгүй, унь ширтэн биеэ чагнаж хэвтсээр байгаад би гэдэг хүн уяаны нохой адил бухимдуу болсон юм байлгүй гэж сэтгэлээ засан бодсоноо морио давиран бөг бөг шогшууллаа. Бут, сөөгнөөс өөр малын хамар хатгах өвсгүй улаан говьд оготно, зурам ч үл үзэгдэнэ. Хаврын хаварт хавсарга салхинд балбуулсаар өвсний үндэс сийрэгшиж чийг холдсон учир дэрс хуртэл шальтай ургахыг байжээ. Худгийн онгоц хага хагсмаар салхинд тэнхэлдэж эцсэн морь хөшиж хүндэрсэн хөлөө дааж ядсан янзтай залхуутайхан гэлдрэх бөгөөд исгэрэхсэн гэвч Дамбийн уруул аль эрт хагарчээ. Тэрээр суудлаа хэдэнтээ засан хуучин муу бүрх малгайгаа ар дагз руугаа хойшлуулсан боловч нүд сормуус сэргээх сэрүүн салхи нэгэн ямхын төдийд ч үл сэвхийх ажээ. Мартсан цаана ганц нэгэн бялзуухай жиргэх дуулдана. Өвчтэй хүний гайхаш тасарсан гунигтай харцанд өртсөн юм бүхэн уйтгартай үзэгдэнэ. Хүний толгойд цалмаа нэг л угласан бол бруцеллёз хэмээх өвчин эрт орой хэзээ боловч авсанд хамт орж байж л салдаг гэдгийг Дамбий хэнээс ч дутуугүй мэдэх боловч санаагаар унасангүй. Би ч яах вэ хэдэн жил адуу дагасан өрөөлтэй морь шиг бүдчиж яваад үхнэ. Харин надаас хойш хэдэн хүүхэд эхнэр минь яажшуухан амь зуудаг бол гэхээс зүүд нойрны үзэгдэл адил юм бүхэн бүрэнхий. Залуу хүн хорвоог яаж ганцаараа барахав. Үхсэнийхээ хойноос үхэлтэй биш. Хэзээ боловч хэн нэгэнтэй амьдрал холбоно. Тэр цагт ямар хүн манай босгоор алхан орж ирдэг бол гэж санахаас нойрон дунд согтуу хүн хар тэнхээгээрээ хаалга балбах мэт түгшүүртэй бөгөөд үе үе зүрх базлан өвдөх нь архаг хууч өвчнөөс нь долоон дор шаналгаатай.
Жин үдийн шаргал халуун манан дөрвөн зүг алдарсан энэ хаяа хярхаггүй, хөлгүй их говьд барих тавих баримжаа нэгээхэн ч үгүй. Дамбий ташуураа ёс төдий хөдөлгөн ялаа үргээж мориныхоо аясыг даган газар шагайн гэлдрүүлнэ. Задгай галын нөөлөгтэй зүйрлэм халуун салхинд нүд анилдах нь залхуутай. Жилийн жилд ган болж бороо хур холдсоноос хойш тойром хүртэл хага хатаж булаг даац газарт шурган ус чийгний үнэр нүдний гэм болов. Орчлонгийн юм бүхэн тоо хэмжээтэй байдаг юм гэсэн. Гэвч газар дэлхийн нас сүүдрийн дэргэд хүмүүн бид чинь нүд ирмэхийн зуурт ууршиж хатдаг ганц дусал ус. Өвгөд дээдсийн энэ үг яавч үнэний хувьтай биз. Одоо ч авах эзэн л байна уу гэхээс биш, уул овоондоо цай, сүүнийхээ дээжийг өргөж сүсэглэн залбирдаг хүн цөөрч дээ хөөрхий. Эрт дээр үеэс эцэг дээдсийнхээ онголж тахидаг уул овоог хүртэл зарим хүн тонож доромжилдог болж. Тэгэхээр лус савдаг газар дэлхий гомдолгүй ч яахав дээ хэмээн Дамбий харамсаж, бухимдах хослон сал сал шогшуулж явлаа.
Тэгтэл холгүйхэн газар адуу үүрсэн янцгаах шиг сонсогдоход тэр зүг саравчлан харвал ойрхон саахалтын чанадад хатаж хагссан хужиртай тойрмын захад ганц адуу, морьтой хүний бараанаар толгой өргөн сэрвэлзэн зогсож байх нь тэр. Айл мал, ус шалбааггүй газар юун ганц адуу ийнхүү зогч байдагсан билээ. Аль нэг газраас нутаг усаа тэмцэн гүйж яваа амьтан болов уу гэж гайхасхийн харснаа жолоогоо тэр зүг эргүүлэв.
Гэтэл мөнөөх адууны хажуугийн хэсэгхэн бут сондуул дотроос халуун наранд сүүдэрт хяран хэвтэж байсан хэдэн хэрээ цочсондоо далавчаа эв хавгүй түргэн түргэн савчин гуагалан нислээ. Гэвч өд ноолуур бужигнуулан дэрхийн гуагалан нисэх тэр сүрэг шувуудаас мөнөөх морь үргэж бусгасангүй нь яавч эрүүлгүй шинжтэй. Дамбий хужир мараа ургасан шал тойрмон дундуур газрын хөрсийг өм цөм гишгэн давхин өнгөрсөн олон адууны мөр, чарган дээр өлөн хуурай шороо үнэрлэн өрөөсөн хөлөө өргөсхийн зогсч буй тохмон хөлстэй эцэнхий зээрд морины зөв талаар тойрч тамгыг нь хараад мориноос буулаа. Өрөөсөн хөл нь тулам болтлоо хавдаж ус, өвс амсалгүй удсанаас ухархай нь ширгэсэн тэр морины нуухтай булингартсан нүдэн дээр ногооны жижиг хар ялаа бүчжээ. Олон адууны давхин өнгөрсөн шинэхэн мөрийг ямар нэгэн яаралтай зар бичиг гүйлгэн уншихын адил нэгэнтээ дагуулан харсан Дамбий сумын бэлтгэлийн адууг саяхан энэ говиор тууж өнгөрсөн болохыг мадаггүй таалаа. Энэхүү мөчид хэд хоногийн өмнө сумын хоршооны гадаа бэлтгэлийн адуу туух албанд тохоон томилогдсон хэдэн халамцуухан залуус уурга, ташуур хөндөлдүүлэн шилтэй архиар бие биеэ дайлан дөрөө чангалах зуураа чихэнд унац муутай бүтэл зэхий үгс хэлэлцэн ханхалзаж суусан нь харагдах шиг болов. “Ижил буруу олон янзын ааш араншинтай адуу шөнө тал тал тийшээгээ хэд гурваараа буцаж зугатаах гэж зовоогоод байж магадгүй. Тийм болохоор тэр задарсан адсагануудыг ус, өвсөөр үхүүлж баймаажин гартаа оруулж авахгүй бол болохгүй” гэж ярьцгааж байж билээ.
Бут, сондуул дундуур хол хол харайн хурц цомбон туурайгаараа газрын хөрсийг өм цөм онгичин улаан харгуй татуулан давхисан тууврын адууны мөрийг харж суусан Дамбийн чихэнд олон адууны хөлийн төвөргөөн, тас няс ороолгох уурга, шилбүүрийн хуйвны чимээ, шивхэрч хөнгөрсөн морьдынхоо ааг омгоор савирч хоцорсон ганц нэгэн үрээ, байдсыг хуга нуга эргүүлэн ангаалан хөөж яваа хүмүүсийн гууглан хашгирах зэрлэг догшин дуу зэрэг сонсогдож адууны халуун хөлс заар, тоос шороо үнэртэн салхи шуурга дайран өнгөрөх санагдлаа. Тэр зүрх нь хөөрсөн халамцуу хүмүүс л харанхуй шөнө адуу хөөн салхи, савдаг адил уулгалан довтолголж яваад энэ амьтны хөлийг үлий, нүхэнд унагаж гэмтээсэн байхаас зайлахгүй гэж бодох зуураа наршиж цангаснаас аль эрт шүд нь зуурсан мөнөөхөн зээрд морины хөлийг барьж үзвэл нарийн шилбэний нь яс хугараад зөрөөд хавдчихсан байлаа.
Өвчиндөө эмзэглэн тасалданги хүндээр амьсгаалах тэр хөөрхий адгуусны гал нь бөхөж гөлөрсөн нүд агшин бүхэнд Дамбийгаас ус нэхэн, үсээ зумартал халуурсандаа хамаг бие нь дагжин чичирч байв. Дамбий түүний хугарсан хөлийг эвд нь оруулан чиг барьж боох гэж тамираа тасартал ноцолдсон боловч ганцаардаад гарынх нь чадал хүрсэнгүй. Дамбий гэмшиж бухимдахдаа өөрийг түмэнтээ зэмлэн зүхээд гарын тэнхэл тасарч амьд сүг болсондоо гутран нулимсаа дотогшоо залгин байж цээжиндээ мэгшин гасаллаа. Тэгээд арга барагдахдаа мөддөө бороо хур орох нь уу, үгүй юу гэж горьдон тэнгэрийн хормой руу хараагаа нарийсган саравчлан хараад үүлний цөвдөл ч эс олж үзэв. Ойр хавьд устайсан бол ядахдаа энэ амьтны голыг нэг дэвтээгээд үхүүлчих юмсан. Яасан гаслантай хатуу хариг хорвоо вэ гэж амандаа нэгэнтээ шивнэн өгүүлснээ босч эмээлийнхээ ганзаганд нямбайлан эвхэж уясан эр суран ногтыг тайллаа. Адуу тууж явсан тэр хүмүүс энэ морины тамирыг тасраагүй байхад хөлийг хугарсан даруйд хавдар боочихоос нь өмнө чиг бариад боочихгүй яав даа. Тэгсэнсэн бол энэ морь ижил сүргийнхээ халуун мөрөөр дэгсээр яваад өдийд эрхбиш нэг устай газар очсон байж юун магад. Гэтэл... Гэтэл тийм өр нимгэн хүн тэдний дотор байсангүй, Хөлийг нь хугармагц л улаа нэхэж яваа элч, зарлага шиг эмээлээ нуруунаас нь хуу татан аваад өөр моринд тохоод мордсон байх нь гэж бухидах сацуу амьсгалынхаа тоог хэзээ дуусахыг хүлээн зогсч буй энэ моринд өөрөө ямарч тус хүргэж чадаагүйдээ эзэнгүй хээр талд унаанаасаа хагацан явгарснаас дутуугүй гашуудан түүний нүдийг харахаасаа өрөвдөн халгаж нүүр буруулав. Халуун өдөр их нуурын бараа харж усны сэрүүн салхи үнэрлэн цангасан олон хонь нуруугаа гүвэлзүүлэн цувран цогиж явна уу гэлтэй зуны дуңд сарын жин үдийн явган зэрэглээ тэнгэр, газрын савслагаар тонгочин тоглох сацуу наранд улайдан халсан дөрөөн тавагнаас халуун төмрийн үнэр ханхийнэ.
Тэртээ дээр сүүдрээ газарт унамгүй өндөрт хэдэн бараан шувуу амандаа ус балгасан мэт анир чимээгүйхэн элин халин эргэлдэнэ. Мах цусанд төрсөн амьтанд хатаж үхэх шиг аймшигтай юм ертөнцөд үгүй гэж халаглан бодсоноо Дамбий ногтоо тайлан зээрд морины толгойд углахдаа түүний хондлой дээр хон хэрээний сангас, баас цайран байхыг олж хараад золтой л галзуурсангүй. Хэрээ аливаа амьтныг элэг барьж номгочлон тохуурхахдаа ингэж сангас баасаараа будаж гутаадаг муу ёрын шувуу. Бурхан ч амийг нь аврахаас өнгөрсөн энэ морийг тэнхлээ барж өеөдөн унахын цагт нүдийг нь амьдаар ухаж тоншихсон гэж байж ядан хорхойсч донтохдоо хумс, хошуугаа билүүдэн тийнхүү тохуурхсан нь лавтай.
Халуун аминаас хар нүд эмзэг гэж эртний үг бий. Намайг явчихаар энэ морины нүдийг хэрээ амьдаар нь ухаж тарчлаана гэж бодохоос Дамбий бүхнийг бурхан, чөтгөр хоёрт даатган мордоод явчихаж чадсангүй. Тэгээд би л энэ хөөрхий болсон хэлгүй адгуусыг зовлонгоос эс салгавал хэн тус хүргэхсэн билээ. Би чинь өрөөл дутуу өвчтэй ч гэсэн малаа л гэсээр яваад дууссан малын эмч хүн. Амьтныг ийм болгочихоод нажидаа эдлэн тарчилж байхад зүрх алдан нүүр буруулаад мордоод явчихвал нэгэн насны зовлон болно гэж бодсоноо аль эрт мөр, сүүдэргүй нисэн одсон хэдэн хон хэрээний араас зүхэн харж зоригоо чангалдав.
Дамбий зээрд морийг ногтлоод амыг нь урхидан боож байхдаа түүний нүд рүү эгцэлж харсангүй. Их говийн халуун зэрэглээнд үе үе газраас тасран өндөлзөх намхан бор толгодыг ширтэн чичирхийлсэн гараар ногтоо чангалж зогсохдоо энэ газар, тэнгэр хоёр миний зөв буруу, нүгэл буяныг эрхбиш ялгах байлгүй гэж өөрийгөө цагаатган бодсоноо нүдээ тас анин хөлгүй морийг гурвантаа сөхөргөн гуд татан унагаад ногтныхоо цулбуурыг тасартал чангалав. Дамбий нэг хэсэгтээ нүдээ нээж зүрхэлсэнгүй. Гартаа атгасан цулбуураа султган хоёрын хооронд амьтан тамлачих вий гэхдээ хар хөлсөө чийхартал хамаг биеэ хөвчлөн бут сондуул дайралдсан болгоныг өшиглөн уллан татсаар байлаа. Аль эрт сөхрөн унасан хэрнээ амь нь тэмцэхдээ эцсийнхээ хүчийг тас шавхан өрөөлтэй юм шиг дороо бүдчин тэлчилж байсан хөлгүй морийг хөдлөхөө больж одоо л амьсгал хураагаа болов уу гэхийн алдад нүдээ алгуурхан нээвэл түрүүхэн зэрэглээн дунд тонгочин байсан хэдэн намхан бор толгод нэгэн агшинд үзэгдээд хөлгүй хөх далайд живэн далд оров.
Энэхэн хоромд Дамбийн хөл доорхи газар цөмрөх шиг болж газар дэлхийд усан галав юүлчихэв үү гэж сандрахдаа бодолдоо төөрсөн нүдээр цочин харвал нөгөө хөлгүй их ус өөрийнх нь нулимс байсан юмсанж. Ухаан цэгцэрч уужирсан хойно юу хийснээ болгоон амьсгал даран зогсохдоо хэдхэн мөчийн өмнө Дамбийгаас нүдээрээ ус нэхэн байсан зээрд морь, ижил сүргийнхээ хойноос нэхэн нэхэн гүйхээр халуун мөр дээр нь газар үнэрлэн хөрвөөж байна уу гэлтэй агаар салхи хөглөн хатирдаг самбай торгон сүүл юугаа өлөн шороон дээр дэвсэн унасан байлаа.
Дамбий төөрч тэнэсэн элий балай харцаар хөлийнхөө дор хөх мах нь таталдан үхэж буй адууны нулимстай нүдийг алмайран хальтхан харснаа гэнэт хар тэнхээгээрээ тархиа шаав. Тэгээд сөхрөн унаж зээрд морины толгойг нэгэнтээ хөөрхийлөн илээд балчир хүүхэд адил хоёр гараараа нүүрээ дарж том том нулимс унаган хэнгэнэтэл уйллаа. Тэртээ тэнгэр, газрын савсалгат олон бүгээнтэй адуу ус руу тоос татуулан дэргэн дэргэн хатирах мэт морин зэрэглээ тэлгүүлэн цогино.
